De media staan bol van berichten waarin mensen met sterk narcistisch gedrag de hoofdrol spelen. Voor de leesbaarheid noem ik hen verder ‘narcist’, alhoewel ik niet zo van het etiketteren ben. Het woord narcisme of narcist helpt echter wel om de narcistische relationele dynamieken te gaan herkennen en er functioneel mee om te leren gaan.

Zelf heb ik in mijn leven nogal wat narcisten ontmoet: familieleden, bazen en geliefden. Ook ben ik hen tegengekomen in groepen waar ik training aan gaf. En ik heb narcistische docenten en trainers gehad bij opleidingen die ik gevolgd heb. (lees ook mijn artikel in de Psycholoog hierover) Regelmatig coach ik mensen die te lijden hebben onder hun narcistische leidinggevende, collega, gezinslid of partner. Een van hen vroeg mij, nadat we er in de coaching uitgebreid mee bezig waren geweest, of ik eens op zou willen schrijven hoe je een narcistische baas kunt overleven. Hierbij geef ik je zeven tips, die ook in andere relaties met narcisten van toepassing zijn. Ik spreek over de narcist in de mannelijke vorm, maar dat is puur willekeurig, hoor.

De wereld draait om mij

Eerst nemen we een kijkje in het brein van een narcist. De wereld draait om hem. ‘Om wie anders?’, vroeg mij ooit een narcist. Een narcist is vol van zichzelf en onverschillig ten opzichte van anderen. Hij mist het vermogen om affectieve (gevoelsmatige) empathie en compassie te ervaren. Als je hem ziet huilen of geraakt zijn, is dat omdat hij zijn eigen pijn even voelt. Het gaat niet om jou. Nooit.

Een grandioze narcist heeft een waanwereld voor zichzelf gecreëerd waarin hij de hoofdrol speelt. Dat vindt hij volkomen logisch, want hij is bijzonder en superieur en verdient daarom alle privileges. Hij is niet onzeker, behalve over het feit of iedereen wel ziet hoe geweldig hij is. Vandaar dat hij de hele tijd druk bezig is om zijn uitzonderlijke talenten te tonen en zich te onderscheiden van de ‘gewone sukkels’ zoals jij en ik. Veel narcisten hebben charisma en lijken charmant. Dit is maskergedrag, waardoor de meeste mensen niet in de gaten hebben dat ze omgaan met iemand met een gevoelsstoornis. Mede dankzij hun uitstraling, zelfverzekerde houding en behoefte aan bewondering, zie je veel narcisten in de top van organisaties, in de politiek en in de media. Maar ook op minder opvallende plekken kun je ze tegenkomen. So far so good. Echter … de eigen wereld van de narcist, waarin hij zich superieur waant, lijkt op een te hard opgeblazen ballon die het kwetsbare ego van de narcist moet beschermen.

Knappen van de ballon

Iets heel onschuldigs kan de narcist triggeren en de ballon doen knappen. Als je van hem wint. Als je iets zegt dat een hint van kritiek in zich zou kunnen hebben. Als hij merkt dat hij geen grip heeft op jou of op de situatie. Als hij ook maar enigszins het gevoel krijgt dat je zijn waanwereld met hem als superieur middelpunt bedreigt. Dan kun je zomaar geconfronteerd worden met zijn narcistische woede-uitbarsting. Of hij vernedert en diskwalificeert je zonder mededogen op een kalme – passief agressieve – manier. Of hij doet het nog geraffineerder met manipulaties en bedrog. Zo krijgt hij de controle terug over jou en de rest van zijn omgeving. Criticasters en onafhankelijke denkers worden daar ook zo uit verwijderd. Wie overblijven zijn bewonderaars en anderen die zijn behoeften bevredigen.

Een narcist heeft een extreme Self Serving Bias: alles wat goed gaat is te danken aan zijn briljantheid. Alles wat niet goed gaat, is jouw schuld, ligt aan anderen of aan de omstandigheden. Hij is een meester in ‘gaslighting’: hij verdraait de werkelijkheid zo, dat je gaat twijfelen aan je eigen waarneming. En aan jezelf. Je kunt jezelf behoorlijk kwijtraken als je lang in de omgeving van een narcist vertoeft.

Grandioze en/of kwetsbare narcist

De grandioze narcist oefent aantrekkingskracht uit met zijn flamboyante presentatie. De kwetsbare narcist lijkt bescheiden te zijn, maar ook hij beschikt over een superieur zelfbeeld. Als narcist is hij moeilijker herkenbaar dan de grandioze. Meestal merk je het door kritische opmerkingen over andere mensen of subtiele nare opmerkingen naar jou.  Als je hem kwetst, krijg je zijn egodefensie duidelijker te zien, bijvoorbeeld met een heldere opsomming van jouw slechtheid en inferioriteit. Soms wisselt een narcist grandioosheid af met kwetsbaarheid. Zich kwetsbaar doen voorkomen – door bijvoorbeeld zijn jeugdtrauma’s uitgebreid en herhaaldelijk te belichten – is ook een effectieve strategie om compassie, liefde en bewondering te oogsten.

Geen gevoelde empathie of compassie

Aanvankelijk is het gebrek aan compassie van de narcist niet echt merkbaar. Hij kan jou de indruk geven dat hij echt contact maakt en zich naar jou openstelt. Hij is geïnteresseerd en geeft je wat je wilt en soms meer dan dat. Zijn aandacht en cognitieve empathie is echter slechts onderdeel van zijn strategie om te krijgen wat hij zelf wil hebben, zoals jouw bewondering en onvoorwaardelijke toewijding of liefde. Het draait in de wereld van de narcist echt enkel en alleen om zijn eigen behoeftebevrediging. Dat dit ten koste gaat van jou of anderen, merkt hij niet. Hij beschikt niet over affectieve (gevoelde) empathie. Net zo min als wanneer hij over jouw grenzen gaat. En als je hem erop wijst, kan het hem niet schelen. Of hij gebruikt de informatie over jouw gevoeligheden voor de volgende manipulatie.

Herkenbaar?

Herken je de kenmerken van de narcist? In je baas, partner, docent of ouder? Laat je je nog wel eens door hem van de wijs brengen, of lijd je zelfs sterk onder zijn gedrag? Misschien heb je dan iets aan deze zeven tips om de narcist te overleven:

1: Maak dat je wegkomt

Narcisten kunnen je leegtrekken, zeker als je zelf juist empathisch, compassievol, zelfreflectief en sensitief bent. Als je ontdekt met een sterk narcistische persoon te maken te hebben, maak dat je wegkomt, als dat nog kan.

2. Houdt emotioneel afstand

Kan of wil je niet weg? Zorg dan dat je emotioneel afstand neemt van de narcist. Verwacht en wil geen warme aandacht, liefde of erkenning van de narcist. Daarmee maak je jezelf namelijk kwetsbaar en manipuleerbaar.

3. Zorg voor jezelf

De narcist voelt geen empathie, dus zul je voor jezelf moeten zorgen. Stel grenzen, kom voor jezelf op en bevredig je eigen behoeften. Houd je hoofd koel, toon geen emotie en houd voet bij stuk als je iets wilt. De narcist wordt aanvankelijk mogelijk woedend, maar daar hoef jij helemaal niets mee. Dat is van hem. En als de onweersbui voorbij getrokken is, gaat hij je er uiteindelijk een beetje om waarderen. En anders: zie tip 1.

4.Geef de (valse) hoop op

De narcist verandert niet, hoe hard je ook je best doet. Nee, ook jij kan je baas, partner of familielid niet veranderen, dus laat die valse hoop of hoogmoed los. Richt je aandacht liever op strategieën om jezelf te beschermen.

5. Draai de rollen om en manipuleer de narcist 

Weet wat je zelf wilt en opereer strategisch. De narcist benadert elk contact als transactioneel, dus jij doet dat nu ook. De narcist hunkert naar jouw bewondering, dus geef die, als je zelf iets van hem nodig hebt. Neem een doos veren mee, vlei, complimenteer en vraag hem vooral om advies. Dan voelt de narcist zich lekker en kun je hem gemakkelijker bereiken en beïnvloeden. De narcist is zelf natuurlijk altijd de bedenker van de beste ideeën en neemt de beste besluiten. Als je dus wilt dat hij jouw idee of besluit overneemt, zorg dat hij denkt dat het van hem is en geef hem alle credit. 

6. Leer van de narcist

De narcist kan een aantal dingen goed, waar jij mogelijk minder goed in bent: zich profileren en zijn eigen belang nastreven. Doe hem af en toe een beetje na. Zet jezelf neer als expert. Geef je mening alsof het de waarheid is. Gedraag je ook eens egoïstisch en luister niet naar dat kritische stemmetje dat jou dit verbiedt. Voelt best lekker.

7. Zoek steun bij anderen

Een narcist gaat over je grenzen en knaagt met zijn superioriteitswaan en gaslighting aan jouw zelfvertrouwen. Schroom dan ook niet om mensen in je omgeving om steun te vragen. Gebruik hen als realiteitstoets en kracht tegen de gaslighting van de narcist. Zoek mensen die jou goed kennen en geloven. Besef dat er ook veel mensen zijn die in de oprechtheid van de narcist (blijven) geloven. Wanneer je uit de invloedssfeer van de narcist bent, kan het helen beginnen en dat zal wat tijd en aandacht vragen. Professionele hulp is daarbij zinvol.

Wat kan ik voor je betekenen?

Leuk die tips, maar zo gemakkelijk is het allemaal niet, denk je misschien. En dan heb je helemaal geijk, dat laat de praktijk steeds weer zien.

Coaching van iemand die begrijpt waar je jezelf in bevindt of bevond, kan je veel opleveren. Bel of mail me voor een afspraak.

Zeker als je een narcistische ouder hebt (gehad), heb je als kind al jong overlevingsstrategieën ontwikkelt, waarvan je als volwassene zowel profijt als behoorlijk last kunt hebben. Tijdens een aantal coachingsgesprekken kunnen we jouw situatie onderzoeken en kijken wat jij nodig hebt, opdat narcisten je niet (meer) belemmeren in je levensgeluk en werksucces.

Narcisten in je groep of praktijk?

Ben je coach of trainer en wil je leren omgaan met narcisten in je groep? Tijdens de Leergang Coachen vanuit Zes Houdingen, die op 21 maart start, besteden we hier aandacht aan.

In 2022 is mijn boek Relationele Verleidingen – empathisch begeleiden van groepen uitgekomen. Daarin bespreek ik (de omgang met) narcisme in trainingen, opleidingen en andere begeleidingsrelaties.

Als je vragen hebt, bel me dan gerust!

Ander blogs die je mogelijk interessant vindt: Wat zegt dat over jou?, vroeg de narcist en Je snapt niets van ons, zei de narcist.

In het blog Mijn ouders waren alcoholist, dus ik ben het ook‘ schrijf ik over mijn bewustwordingsproces waarmee ik uit mijn familiepatronen ben gestapt.

Op NPOradio1 heb ik uitgebreid gesproken over het omgaan met narcisten. Je kunt dit anderhalf uur durende gesprek met Lara Lauwigi terugluisteren als podcast.